در مطلب قبل تا حدی با آناتومی و فیزیولوژی دستگاه تناسلی در جنس مونث آشنا شدید. همانطور که اشاره شد، در زنان فعالیت تولید مثلی ( و نه فعالیت و روابط جنسی) به شکل دوره ای اتفاق می افتد. در ادامه قصد داریم تا با ارائه توضیحاتی، شما را با آنچه در جریان یک چرخه یا سیکل قاعدگی رخ می دهد بیشتر آشنا کنیم.
برای درک بهتر موضوع، آنچه در این مدت اتفاق می افتد را در چند محور مختلف یعنی هورمون های ترشح شده از هیپوفیز (غده کوچکی در قاعده مغز)، تخمدان ها و هورمون های مترشحه از آنها و مخاط رحم (اندومتر) دنبال خواهیم کرد.
یک چرخه قاعدگی در انسان بطور متوسط ۲۸ روز بطول می انجامد. این عدد یک میانگین است و در زنان مختلف و حتی یک فرد در دوره های مختلف ممکن است چند روزی کم یا زیاد شود. به شکل قراردادی روز اول خونریزی قاعدگی را روز اول سیکل می دانند. حال با استفاده از تصویر ارائه شده اتفاقات را پیگیری می کنیم :
الف) دوره خونریزی قاعدگی : این دوره بین ۵ تا ۷ روز ادامه دارد و البته می تواند در افراد مختلف یا سیکل های مختلف چند روزی متفاوت باشد.
- هورمون های هیپوفیزی: غده هیپوفیز در عمل فرماندهی دستگاه غدد درون ریز بدن را به عهده دارد و این کار را از طریق ترشح هورمون هایی انجام می دهد که واسطه دستور هیپوفیز به غدد درون ریز بدن (مثل تیروئید یا غدد فوق کلیوی و …) هستند. این ارتباط در مورد غدد جنسی (تخمدان ها و بیضه ها) از طریق دو هورمون که به اختصار به آنها LH و FSH می گویند برقرار می شود (این دو هورمون در مردان هم به همین نام ها خوانده می شوند). در دوران خونریزی، افزایشی به خصوص در سطح FSH خون ایجاد می شود که همانگونه که از نام این هورمون مشخص است (هورمون تحریک کننده فولیکول یا Follicular Stimulating Hormone) باعث می شود تغییراتی در تخمدان آغاز شود.
- تحت تاثیر هورمون FSH به تناوب در یکی از تخمدان ها ساختارهایی سلولی به نام فولیکول شروع به رشد می کنند که نهایتاً اغلب یکی از آنها به رشد خود ادامه می دهد.
- مخاط رحم یا اندومتر در این روزها در حال ریزش است و چون این بافت حاوی عروق خونی است، سلول های دچار ریزش با مقداری خون از رحم و نهایتاً دستگاه تناسلی خارج می شوند. مقدار این خونریزی در افراد مختلف با یکدیگر تفاوت دارد.
ب) دوره تکثیری (Proliferative) که از پایان خونریزی تا تخمک گذاری (حدوداً روز چهاردهم چرخه قاعدگی) بطول می انجامد :
- نقش غالب هورمونی در این دوره به عهده استروژن است. این هورمون (که البته خود انواعی دارد) از لایه خاصی از سلول های فولیکول ترشح می شود. در حدود انتهای این دوره، ترشح سریع مقادیر قابل توجهی از هورمون های LH و FSH باعث القاء تخمک گذاری می شود.
- فولیکولی که در تخمدان در حال رشد است، علاوه بر ترشح هورمون، در داخل خود به تخمک (سلول جنسی مسئول تولید مثل در جنس مونث) اجازه می دهد تا مراحل نهایی رشد و تکامل خود را طی کند و بلاخره در حوالی روز چهاردهم، با باز شدن فولیکول، تخمک به فضای لگنی مجاور تخمدان آزاد می شود که به این فرایند تخمک گذاری (Ovulation) می گویند.
- مخاط رحم در این دوره تحت تاثیر استروژن، شروع به بازسازی و رشد می کند (علت نام انتخاب شده برای این دوره). به مجموعه دوره خونریزی و دوره تکثیر سلول های مخاط رحم، دوره فولیکولار (Follicular Phase) گفته می شود.
ج) دوره ترشحی یا لوتئال ( Secretory or Luteal Phase) : این دوره با تخمک گذاری آغاز می شود و تا شروع خونریزی در ابتدای سیکل بعد ادامه می یابد (حدود ۱۴ روز).
- به دنبال تخمک گذاری هورمون های LH و FSH به سرعت کاهش می یابند.
- در تخمدان تحت تاثیر هورمون LH بقایای فولیکول تبدیل به توده سلولی دیگری به نام جسم زرد (Luteal Body) می شود. جسم زرد مسئول ترشح هورمون پروژسترون است که هورمون غالب در دوره لوتئال محسوب می شود.
- مخاط رحم در این دوره تحت تاثیر پروژسترون تکامل ساختمانی بیشتری می یابد. به نحوی که اگر بارداری رخ دهد آمادگی پذیرش و نگهداری از رویان ایجاد شده را دارد.
- اگر نزدیکی جنسی به فاصله ۲ تا ۳ روز قبل یا بعد از تخمک گذاری انجام شود، احتمال لقاح (ترکیب اسپرماتوزوئید با تخمک آزاد شده) و باردار شدن وجود دارد. در صورت رخداد بارداری جسم زرد کماکان به فعالیت خود یعنی ترشح هورمون پروژسترون ادامه می دهد و آمادگی رحم را حفظ می کند. در غیر این صورت جسم زرد کم کم به یک توده سلولی غیر فعال به نام جسم سفید تبدیل می شود.
- در انتهای دوره لوتئال، وقتی سطح هورمون های استروژن و به ویژه پروژسترون به شدت پایین می آید، مخاط رحم یا همان اندومتر ضعیف و آماده ریزش می شود و در نهایت با شروع خونریزی چرخه بعدی قاعدگی آغاز می گردد.
با توجه به آنچه در این چرخه اتفاق می افتد، بهتر است به چند نکنه اشاره کنیم :
امکان بارداری زن تنها در ایام مشخصی وجود دارد.
با توجه به تغییرات سطوح هورمونی در طول این چرخه، میل جنسی و پاسخ روانی و فیزیکی به محرک های جنسی نیز می تواند در یک زن متفاوت باشد.